تتانکس

validator

ولیدیتور (Validator) کیست و چگونه به قدرتمندترین فرد یک ارز دیجیتال تبدیل شویم؟

ولیدیتور بلاک به کاربرانی می‌گویند که در شبکه به تأیید تراکنش‌ها و بلاک‌های جدید می‌پردازند و در ازای کاری که برای شبکه انجام می‌دهند پاداش می‌گیرند. ولیدیتور معتبر نقش بسیار مهمی در حفظ امنیت شبکه ایفا می‌کند و در واقع بدون ولیدیتور‌ها ادامه فعالیت برای شبکه‌ها امکان پذیر نیست. کاری که ولیدیتور‌ها در شبکه‌های مختلف انجام می‌دهند تا حدودی متفاوت است اما به طور کلی شامل تأیید تراکنش‌ها و ایجاد بلاک جدید می‌شود. در ادامه به طور مفصل در مورد ولیدیتور معتبر و نقش آن‌ها در شبکه صحبت خواهیم کرد.

ولیدیتور بلاک چه کسی است؟

ولیدیتور بلاکچین (Blockchain Validator) کسی است که مسئولیت تأیید تراکنش‌های بلاک را بر عهده دارد. تراکنش‌ها پس از تأیید به دفتر توزیع شده (Distributed Ledger) اضافه می‌شوند. در پلتفرم‌های مبتنی بر الگوریتم اثبات کار (Proof of Work) مانند بیت کوین، ولیدیتور معتبر تحت عنوان ماینر هم شناخته می‌شوند. این ماینرها، محاسبات ریاضی را برای دریافت حق تأیید تراکنش‌ها و دریافت پاداش، حل می‌کنند.

 در مقابل، در پلتفرم‌های مبتنی بر اثبات کار (Proof of Stake) مانند آولانچ (Avalanche)، ولیدیتور‌ها یا اعتبارسنج‌ها پاداش خود را بر اساس مدت زمانی که توکن‌های اولانچ را در شبکه قرار داده‌اند، دریافت می‌کنند. این الگوریتم با تشویق ولیدیتور‌ها برای شرکت در تأیید تراکنش‌ها باعث بهبود امنیت شبکه می‌شود.

 به عنوان نمونه تصور کنید که علی و محمد هر دو ماینر یک شبکه هستند. هیچ کدام از این دو ماینر به دنبال تقلب در تراکنش‌ها نیستند و طبق قوانین شبکه، بلاک‌های جدید را تأیید و استخراج می‌کنند.

حالا علی بلاکی را تولید می‌کند که شامل تراکنش الف، تراکنش ب و تراکنش ج می‌شود. در مقابل محمد هم بلاکی را تولید می‌کند که شامل تراکنش‌های د، تراکنش‌های ف و تراکنش‌های ب می‌شود.

هر دو این بلاک‌ها شامل تراکنش‌های معتبر می‌شوند اما باز هم برای تأیید آن‌ها لازم است که شبکه به اجماع برسد که کدام بلاک به زنجیره اضافه شود. پاداش بلاک تنها به ماینری تعلق می‌گیرد که بلاکش توسط شبکه تأیید شود؛ بنابراین چه کسی لایق پاداش است؟ علی یا محمد؟

بهترین راه حل ممکن این است که هر دو این بلاک‌ها تأیید شده و هر دو ماینر پاداش خود را دریافت کنند. با این حال یک مشکلی در این میان وجود دارد و آن هم این است که هر دو این بلاک‌ها شامل تراکنش ب می‌شوند.

تراکنش ب، تراکنشی است که در بلاک‌های این دو ماینر شامل شده است که در آن مریم ۱۰ بیت کوین به سارا ارسال کرده است. در صورتی که هر دو بلاک محمد و علی تأیید شود، مریم باید ۲۰ بیت کوین به سارا ارسال کند؛ چرا که تراکنش ب دو بار انجام شده است.

به همین دلیل تنها می‌توان یکی از بلاک‌ها را به زنجیره اضافه کرد اما سؤال اصلی این است که کدام؟ بر چه اساسی باید بلاک معتبر را انتخاب کرد؟ جواب این سؤال را باید از طریق الگوریتم اجماع اثبات کار یا اثبات سهام پیدا کرد.

چطور می‌توان با استفاده از اثبات کار بلاک‌ها را تأیید کرد؟

محمد و علی هر دو می‌خواهند بلاک آن‌ها تأیید و پاداش استخراج بلاک را دریافت کنند اما تنها بلاک یکی از این دو ماینر تأیید خواهد شد. برای اینکه تعیین شود که کدام بلاک می‌تواند وارد زنجیره شود، از الگوریتم اجماع اثبات کار یا اثبات سهام استفاده می‌شود.

در الگوریتم اجماع اثبات کار، علی و محمد بر سر حل معمای رمزنگاری با هم رقابت می‌کنند و هر کدام که زودتر معما را حل کرده باشد، برنده خواهد شد. پس در این شرایط اولویت با کسی است که قبل از ماینر دیگر، معما را حل کرده است.

چطور می‌توان با استفاده از اثبات سهام بلاک‌ها را تأیید کرد؟

در شبکه‌های مبتنی بر اثبات سهام، هر دو ماینر محمد و علی کوین‌ها یا توکن‌های خود را به استخر‌های استیکینگ واریز می‌کنند و بر اساس میزان توکن‌ها و مدت زمانی که در استخر قرار دارند، پاداش می‌گیرند. در اثبات سهام، ماینر‌ها نیازی به حل معمای دشوار شبکه ندارند و تنها با سپرده گذاری دارایی‌های خود می‌توانند پاداش خوبی از شبکه دریافت کنند.

چند نوع ولیدیتور در بلاکچین‌ها وجود دارد؟

در ظاهر، وظایف اعتبارسنج‌ها ساده به نظر می‌رسد. آن‌ها داده‌هایی را که دریافت می‌کنند اعتبار سنجی و بعد از آن بلاک را تأیید یا رد می‌کنند. با این وجود، این کار پیچیده‌تر از آن که به نظر می‌رسد است.

ولیدیتور‌های بلاکچین اثبات کار

ولیدیتور‌های اثبات کار لازم است که معماهایی را برای استخراج بلاک‌های جدید حل کنند و سپس پس از حل معما می‌توانند بلاک را به زنجیره اضافه کرده و پاداش کار خود را بگیرند.

ارز دیجیتال بیت کوین اولین بلاکچین مبتنی بر اثبات کار و محبوب‌ترین آن‌ها است. ماینرهای بیت کوین باید از کامیپوتر‌هایی بسیار قوی استفاده کنند که توانایی پردازش داده‌های کدگذاری شده را داشته باشد. اولین ماینری که موفق شود معمای بلاک را حل و بلاک جدید را استخراج کند، پاداش استخراج بلاک را دریافت خواهد کرد.

ولیدیتور‌های بلاکچین اثبات سهام

در بلاکچین‌های مبتنی بر الگوریتم اثبات سهام، کاربران برای اینکه به ولیدیتور یا اعتبارسنج تبدیل شوند، باید مقدار مشخصی از توکن بومی شبکه را استیک کنند. در برخی شبکه‌ها، ممکن است شبکه به صورت تصادفی ولیدیتورهایی که پاداش می‌گیرند را انتخاب کند.

برخی از بلاکچین‌های محبوبی که از الگوریتم اثبات سهام پیروی می‌کنند عبارت‌اند از اتریوم، اولانچ، سولانا و بسیاری دیگر. این شبکه‌ها سعی دارند از طریق اثبات سهام، نقدینگی را در شبکه خود نگه دارند و از این طریق پیشرفت و توسعه خود را تضمین کنند.

ولیدیتور‌های بلاکچین تحمل خطای بیزانس

بلاکچین‌هایی وجود دارند که از هیچ‌کدام از الگوریتم‌های اجماع اثبات کار و اثبات سهام استفاده نمی‌کنند. این بلاکچین‌ها باز هم به نوعی الگوریتم برای اعتبارسنجی بلاک‌ها نیاز دارند. به عنوان نمونه، ارز دیجیتال استلار (Stellar ) از الگوریتم تحمل خطای بیزانس (Byzantine Fault Tolerance) برای رسیدن به اجماع در بلاکچین خود استفاده می‌کند.

در پلتفرم‌هایی که از این مکانیسم استفاده می‌کنند، بعضی از نود‌ها ممکن است اطلاعات نادرستی را برای اعتبارسنجی ارسال کنند. این نود‌ها ممکن است به صورت عمد به دنبال ایجاد مشکل و اختلال در شبکه باشند.

با این وجود تا زمانی که بیش از ۵۰ درصد نود‌های شبکه به درستی به کار خود ادامه دهند، هیچ مشکلی برای شبکه پیش نخواهد آمد.

ولیدیتور‌ها چه تفاوتی با ماینر‌ها دارند؟

استخراج بلاک‌های جدید و دریافت پاداش آن‌ها، بسته به شبکه مد نظر می‌تواند کار پر سود و پر درآمدی باشد؛ اما استخراج در کدام شبکه‌ها پر سودتر است و چه تفاوتی میان ماینر‌ها و ولیدیتور‌ها وجود دارد؟

ماینر‌ها به کاربرانی می‌گویند که در پلتفرم‌های مبتنی بر اثبات کار به استخراج بلاک‌های جدید مشغول می‌شوند و هیچ دخالتی در استیک دارایی‌ها ندارند. از طرفی، این ماینر‌ها روی تجهیزات و کامپیوتر‌های قوی سرمایه گذاری می‌کنند که می‌توانند معماهای دشوار بلاکچین‌ها را با سرعت بالا پردازش کنند.

این ماشین‌ها اغلب گران هستند و متأسفانه اثرات منفی هم روی محیط زیست می‌گذارند. علاوه بر این، پاداش استخراج بلاک در شبکه‌های مبتنی بر اثبات کار هر چند سال یک بار نصف می‌شود و در دراز مدت ممکن است پاداش ماینر‌ها از این فرایند کاهش یابد.

در مقابل، کاربران بلاکچین‌های مبتنی بر اثبات سهام هم باید دارایی‌های خود را در شبکه استیک (Stake) کنند تا بتوانند در شبکه به عنوان ولیدیتور فعالیت کنند. این ولیدیتور‌ها به جای سرمایه گذاری در تجهیزات گران قیمت، تنها لازم است توکن بومی شبکه را خریداری و آن را برای مدتی استیک کنند.

استیکینگ ارز‌های دیجیتال، به سرمایه گذاران اجازه می‌دهد تا از دارایی‌های هودل شده خود بیشترین استفاده را ببرند. برای ولیدیتور شدن کاربران نیازی به خرید تجهیزات گران قیمت ندارند. تجهیزات ماینینگ هر چقدر هم گران قیمت و جدید باشند بعد از مدتی کهنه یا خراب می‌شوند و باید آن‌ها را با تجهیزات جدید جایگزین کرد.

علاوه بر این، فرایند استیکینگ نیاز به مصرف برق بالا ندارند و از این رو، هیچ تاثیر مخربی روی محیط زیست نمی‌گذارد.

به طور خلاصه، وظایف ولیدیتور‌ها و ماینر‌ها بسیار مشابه است. هر دو آن‌ها باید صحت و اعتبار داده‌های بلاکچین را تأیید کنند. تفاوت بارزی که میان ماینر‌ها و ولیدیتور‌ها مشاهده می‌شود در الگوریتم اجماع و نحوه شرکت آن‌ها در اعتبار سنجی و استخراج است.

چطور می‌توانیم به ولیدیتور بلاک تبدیل شویم؟

پیش‌تر اشاره کردیم که برای تبدیل شدن به ولیدیتور در بلاکچین‌های مبتنی بر اثبات سهام، کاربر باید دارایی‌های خود را در شبکه استیک کند. در ادامه به آموزش ولیدیتور شدن در اتریوم و سه بلاکچین محبوب دیگر خواهیم پرداخت.

ولیدیتورهای اتریوم

اگرچه ارز دیجیتال اتریوم در ابتدا به عنوان یک بلاکچین مبتنی بر الگوریتم اثبات کار راه اندازی شد اما در چند روز آینده قرار است بلاکچین آن به اثبات سهام تغییر کند. زمانی که این به روز رسانی اعمال شود کاربرانی که ۳۲ اتریوم و بیشتر در کیف پول خود دارند، می‌توانند به عنوان ولیدیتور در این شبکه شرکت کنند.

شبکه اترویم ولیدیتور‌هایی که اجازه استخراج بلاک‌های جدید را دارند، به طور تصادفی انتخاب می‌کند. این ولیدیتور‌ها مسئولیت تأیید اعتبار و صحت بلاک‌های جدید را بر عهده دارند. پاداش استیکینگ در اتریوم به منظور انگیزه دهی به ولیدیتور‌ها برای شرکت در شبکه اعمال می‌شود چرا که بدون ولیدیتور‌ها شبکه اتریوم با مشکلات زیادی روبرو خواهد شد.

چگونه می‌توانیم به ولیدیتور اتریوم تبدیل شویم؟

زمانی که به روز رسانی بیکن چین (Beacon Chain) اتریوم اعمال شود، سرمایه گذارانی که مقدار مشخصی اتریوم در کیف پول خود دارند، می‌توانند به عنوان یک ولیدیتور اتریوم شروع به کار کنند. برای شروع فعالیت به عنوان ولیدیتور اتریوم، کاربران باید موارد زیر را دنبال کنند:

  • کاربرانی که بالای ۳۲ اتر در کیف پول خود دارند می‌توانند رمزارز‌های خود را به استخر‌های استیکینگ (Staking Pool) ارسال کرده و به ولیدیتور تبدیل شوند.
  • پس از ارسال رمزارز‌ها به استخرهای استیکینگ، گزینه «Eth1» یا کلاینت مین نت (Mainnet Client) یا رابط کاربری اپلیکیشن بک اند (Backend API) را اجرا کنید.
  • پس از این، شما می‌توانید دو وظیفه مختلف را در شبکه بر عهده بگیرید. یکی اینکه تراکنش‌ها را در یک بلاک جدید دسته بندی کنید و دیگری هم اینکه عملکرد ولیدیتور‌های دیگر را ارزیابی کنید.

کاربران تنها با انجام کار‌های بالا، می‌توانند به عنوان یک ولیدیتور در شبکه اتریوم فعالیت کنند. با این وجود، پس از تبدیل شدن به یک ولیدیتور لازم است که به خوبی از یک سری قوانین پیروی کنید؛ به عنوان نمونه از تقلب خودداری کنید، آفلاین نشوید و اعتبارسنجی بلاک‌ها را به درستی انجام دهید.

در صورتی که به خوبی از قوانین این شبکه پیروی نکنید، مقدار قابل توجهی از دارایی‌های شما توسط شبکه مصادره خواهد شد. در مقابل، اگر به درستی به عملکرد خود ادامه دهید، سالانه ۱۰ درصد پاداش استیکینگ دریافت خواهید کرد.

مقدار کل اتریوم استیک شده۱۳/۳۰ میلیون اتریوم
نرخ استیکینگ۱۰/۲۸ درصد
اعتبارسنج‌های شبکه۳۹۰۱۱۲
نرخ پاداش۱ تا ۱۸ درصد
تورمکمتر از ۱ درصد
حداقل مقدار مورد نیاز برای استیک در شبکه۳۲ اتریوم
مدت زمان مورد نیاز برای قفل کردن داراییحداقل ۳۶۵ روز
اسلشینگ (Slashing) یا جریمه کاهش سهمدارد

ولیدیتورهای سولانا

سولانا (Solana) یکی از قوی‌ترین بلاکچین‌های جدید بازار است. این پروژه از زمان راه اندازی در سال ۲۰۲۰، میزبانی بیش از ۴۰۰ پروژه دیفای (DeFi)، توکن‌های غیر مثلی (NFT)، وب ۳ (Web3) و بسیاری دیگر را برعهده گرفته است.

سولانا از الگوریتم اجماع اثبات سهام نمایندگی شده (DPoS) پیروی می‌کند. اثبات سهام نمایندگی شده، شکل دیگری از الگوریتم اثبات سهام است که در آن هر کسی که توکن‌های سولانا را در اختیار دارد، می‌تواند به عنوان ولیدیتور این شبکه شروع به کار کند.

کاربران می‌توانند، توکن‌های خود را در اختیار یک نماینده یا دلگیلیتور (Delegators) قرار دهند که آن‌ها تمام کار‌های مورد نیاز را برای کاربر انجام می‌دهند.

با این وجود، بر خلاف اتریوم در سولانا کاربران با حداقل میزان توکن هم می‌توانند به دلگیلیتور تبدیل شوند و محدودیتی از این نظر ندارند. کاربرانی که به عنوان دلگیلیتور فعالیت می‌کنند، اجازه این را دارند که در هر زمان که بخواهند دارایی‌های استیک شده خود را برداشت کنند.

چگونه می‌توانیم به ولیدیتور سولانا تبدیل شویم؟

در پلتفرم سولانا، کاربران می‌توانند در دو نقش ولیدیتور و دلگیلیتور شرکت کنند؛ البته برای تبدیل شدن به ولیدیتور سولانا لازم است که کاربر برخی مراحل را پشت سر بگذارد.

کاربران در ابتدا باید به خوبی با عملکرد سولانا آشنا شوند. بلاکچین سولانا به صورت ای پوچ (Epochs) فعالیت می‌کند که ممکن است هر کدام ۲ تا ۳ روز طول بکشد. به علاوه، هر ای پوچ شامل ۴۲۰۰۰۰ بلاک می‌شود.

به عنوان یک ولیدیتور، کاربر باید رأی خود را برای تک تک بلاک‌ها اعلام کند و حتی اگر یکی از آن‌ها را تأیید نکند، پاداش خود را دریافت نخواهد کرد. علاوه بر این، پاداش‌ها درصد موفقیت ولیدیتور‌ها در شبکه را هم مشخص می‌کنند.

به عنوان نمونه، اگر کاربری ۲ درصد کل استیک شبکه را در اختیار داشته باشند، ۲ درصد پاداش کل فرایند استیکینگ به او تعلق خواهد گرفت.

مقدار کل سولانا استیک شده۱۸ میلیارد سولانا
نرخ استیکینگ۷۴/۰۲ درصد
اعتبارسنج‌های شبکه۱۷۷۹
نرخ پاداش۵/۵۹ درصد
تورم۸/۴۳ درصد
حداقل مقدار مورد نیاز برای استیک در شبکههیچ
مدت زمان مورد نیاز برای قفل کردن دارایی۵ روز
اسلشینگ (Slashing) یا جریمه کاهش سهمبه زودی اعمال خواهد شد

ولیدیتور‌های پولکادات

پولکادات (Polkadot) یکی از پروژه‌های بلاکچین منحصر به فرد است که چندین زنجیره شارد (sharded chains) را به یک معماری ناهمگن متصل می‌کند. علاوه بر این به شبکه‌های خارجی اجازه می‌دهد تا به عنوان یک لایه سفارشی پاراچین (Parachains) به منظور تعامل بهتر به هم متصل شوند.

شبکه پولکادات هر دو الگوریتم‌های اجماع اثبات کار و اثبات سهام را مضر برای محیط زیست در نظر می‌گیرد. به همین دلیل از یک الگوریتم اجماع جدید به نام الگوریتم اجماع اثبات سهام نامزد شده (NPoS) استفاده می‌کند.

در الگوریتم اجماع اثبات سهام نامزد شده دو نقش اصلی به نام‌های ولیدیتور‌ها و نامینیتور‌ها (Nominators) وجود دارد. ولیدیتور‌ها مسئولیت تولید بلاک‌های جدید، تأیید بلاک‌های پاراچین و تأیید نهایی آن‌ها را بر عهده دارند. از طرفی، نامینیتور‌ها می‌توانند ولیدیتور‌های واجد شرایط با توکن کافی را انتخاب کرده و بخشی از پاداش آن‌ها را دریافت کنند.

چگونه می‌توانیم به ولیدیتور پولکادات تبدیل شویم؟

برای تبدیل شدن به یک ولیدیتور در پولکادات، کاربر نیاز به اجرای یک نود (Node) دارد که به صورت شبانه روز و در تمام روز‌های سال روشن باشد. علاوه بر اینکه لازم است نود به صورت شبانه روز روشن باشد، باید تمام داده‌های بلاک‌های پاراچین را هم تأیید کند.

ولیدیتور همچنین باید در فرایند اجماع شبکه که در آن بلاک‌های سایر ولیدیتور‌ها تأیید می‌شوند هم شرکت کند. در ازای انجام وظایف بالا، پاداش تأیید بلاک و همچنین هزینه کارمزد شبکه به ولیدیتور‌ها تعلق می‌گیرد. در صورتی که ولیدیتور قوانین شبکه پولکادات را رعایت نکند ممکن است بخشی یا حتی تمام توکن‌های او مصادره شوند.

کاربران حتی می‌توانند نقش نامینیتور را انتخاب کنند که در آن باید ولیدیتوری که می‌خواهند از آن حمایت کنند را انتخاب کنند. در ازای این کار، نامینیتور بخشی از پاداش ولیدیتور را دریافت خواهد کرد.

مقدار کل پولکادات استیک شده۶ میلیارد پولکادات
نرخ استیکینگ۵۲/۷۹ درصد
اعتبارسنج‌های شبکه۷۱۵
نرخ پاداش۱۴/۷۴ درصد
تورم۹/۹۹ درصد
حداقل مقدار مورد نیاز برای استیک در شبکه۳۵۰ توکن پولکادات
مدت زمان مورد نیاز برای قفل کردن دارایی۲۸ روز
اسلشینگ (Slashing) یا جریمه کاهش سهمدارد

ولیدیتور‌های اولانچ

اولانچ یکی از سریع‌ترین پلتفرم‌های توسعه قراردادهای هوشمند است که از شکل متفاوتی از اثبات کار به عنوان الگوریتم اجماع در شبکه خود استفاده می‌کند. اولانچ یک پروتکل رأی‌گیری است که در آن کاربران می‌توانند با لیست کردن تراکنش‌ها، به عنوان ولیدیتور در شبکه شروع به کار کنند.

در این پروتکل، ولیدیتور‌ها روی تراکنش‌ها رأی‌گیری می‌کنند و در نهایت رأی آن‌ها قبول یا رد می‌شود. سپس بعد از قبول یا رد تراکنش، کل شبکه باید بر سر تصمیم گرفته شده با هم موافق باشند.

چگونه می‌توانیم به ولیدیتور اولانچ تبدیل شویم؟

کاربران اولانچ برای تبدیل شدن به ولیدیتور این شبکه نیازی به استفاده از کامپیوتر‌های بسیار قوی ندارند و حتی با استفاده از کامپیوتر‌های معمولی هم می‌توان به عنوان یک ولیدیتور در این شبکه فعالیت کرد. کاربران با استیک دارایی‌های خود در این شبکه، سالانه به طور میانگین ۷ تا ۱۲ درصد پاداش دریافت خواهند کرد.

علاوه بر این، در شبکه اولانچ اسلشینگ وجود ندارد؛ بنابراین در صورتکی که کامپیوتر ولیدیتور آفلاین یا خاموش شود مشکلی برایش پیش نمی‌آید ولی پاداش استیکینگ را دریافت نخواهد کرد تا زمانی که دوباره آنلاین شود.

مقدار کل اولانچ استیک شده۷ میلیارد اولانچ
نرخ استیکینگ۶۵/۳ درصد
اعتبارسنج‌های شبکه۱۴۷۴
نرخ پاداش۹/۲۸ درصد
تورم۲۶/۰۷ درصد
حداقل مقدار مورد نیاز برای استیک در شبکه۲۰۰۰ توکن اولانچ
مدت زمان مورد نیاز برای قفل کردن دارایی۱۴ روز
اسلشینگ (Slashing) یا جریمه کاهش سهمندارد

خلاصه‌ای از آنچه تا الان در مطلب ولیدیتور بلاک گفته شد:

ولیدیتور بلاکچین در شبکه‌های ارز دیجیتال به کاربرانی گفته می‌شود که مسئولیت تأیید تراکنش‌های بلاک را برعهده دارند. ولیدیتور‌ها و ماینر‌ها تا حدودی به هم شباهت دارند. با این تفاوت که ماینر‌ها در شبکه اثبات کار به استخراج بلاک‌های جدید می‌پردازند و ولیدیتور‌ها هم به کاربرانی می‌گویند که در شبکه‌های اثبات سهام به اعتبارسنجی تراکنش‌ها می‌پردازند.

برای استخراج بلاک در شبکه‌های مبتنی بر اثبات کار، ماینر‌ها به تجهیزات بسیار قوی و گران قیمت نیاز دارند اما در شبکه‌های اثبات سهام حتی با تجهیزات معمولی هم می‌توان ولیدیتور شد. با این حال، کاربران باید مقدار از دارایی خود را در اختیار شبکه قرار دهند تا بتوانند به عنوان ولیدیتور در این شبکه شرکت کنند.

مقالات مرتبط
دیدگاه شما
اشتراک در
اطلاع از
guest
0 نظرات
بازخورد (Feedback) های اینلاین
مشاهده همه دیدگاه ها